1- Milli Kütüphaneler ve Devlet Kütüphaneleri
Milli kütüphaneler, yerli yayınların ve yurt dışında ülke üzerine yazılmış yayınların elden geldiğince toplandığı kütüphanelerdir. Belli başlı milli kütüphanelerimiz ise şöyledir:
a) Ankara Milli Kütüphanesi
Ankara Milli Kütüphanesi dünyanın en genç milli kütüphanelerinden biridir. Kuruluş çalışmaları, 15 Nisan 1946’da Milli Eğitim Bakanlığı Yayımlar Müdürlüğü’nde küçük bir büroda başlatılmış, kısa bir süre içinde 8000 eseri içeren bir koleksiyon oluşturulmuştur. 1 Nisan 1947’de geçici bir süre için başka bir binaya taşınılmış ve bu dönemde koleksiyon adedi 60.000’e ulaşmıştır. Söz konusu koleksiyonu hizmete sunabilmek için Ankara Kumrular sokakta bulunan ve günümüzde Ankara İl Halk Kütüphanesi’ne ev sahipliği yapan bina sağlanmış ve milli kütüphane 16 Ağustos 1948’de kullanıcıya açılmıştır.
Milli Kütüphane, 29 Mart 1950 tarihinde kabul edilen Kuruluş Kanunu ile yasal kimlik kazanmıştır. 18 Mayıs 1955’te kabul edilen ‘Milli Kütüphane’nin Kuruluşu Hakkında Kanun’a Ek Kanun’ ile Milli Kütüphane bünyesinde bir Bibliyografya Enstitüsü’nün kurulması sağlanmıştır.
İlk binanın gelecekteki gereksinimleri karşılayamayacağı öngörülerek 1965’te yeni bir binanın planlanması çalışmalarına başlanmıştır. 1965-73 yıllarını kapsayan uzun bir planlama dönemi sonucu yapım çalışmaları başlatılmış ve bina 1982 yılında tamamlanmıştır. Ankara Milli Kütüphanesi, 5 Ağustos 1983’te yeni binasında kullanıcılarına hizmet vermeye başlamıştır.
Milli Kütüphane kitap, el yazması, nadir eser, Arap harfli basma eser, günlük gazete, dergi, bülten, yıllık, afiş, harita, nota, ses kaydı (CD ve kaset), resim vs. materyallerden oluşan 2.560.372 eserlik bir koleksiyona sahiptir. Milli kütüphanenin kitap sayısı 1.120.940 adet olup, günlük gazete, dergi, bülten ve yıllık benzeri materyallerden oluşan 1.302.528 ciltlik bir süreli yayın koleksiyonu bulunmaktadır. Ayrıca, 26.262 adet el yazması eser bulunan kütüphanemizde, afiş, harita, nota, ses kaydı (disk ve kaset), resim, atlas, videokaset, tablo, pul gibi özel koşullarda depolanmış 85.809 eserden oluşan bir kitap dışı materyal koleksiyonu vardır.
b) İzmir Milli Kütüphanesi
İzmir Milli Kütüphanesi, İzmirli avukat Kadızade İbrahim Bey’in öncülüğü ile 1911 yılında kurulmak istenmiş, mali yetersizlikler sonucunda kütüphanenin açılışı bir yıl sonraya kalmıştır.23 Haziran 1912 tarihinde Beyler Sokağı’nda Salepçizade konağının selamlık bölümünde hizmete giren kütüphanenin bugünkü binasına taşınması ise uzun yıllar almıştır. Kütüphanenin açılışından kısa bir süre sonra valilik, kütüphane ve ona gelir sağlamak amacıyla planlanan sinemanın tesisi için arsa bulunmuş, hatta duvar inşaatının bitirilmesini sağlamıştır. O dönemde sinemanın yanındaki bina patinaj salonu olarak düşünülmüş, kütüphane için ise Bahribaba Parkı’nda bir yer ayrılmıştı. Bu yapı da temel üstüne inşa edilmiştir. Ancak, Balkan Savaşı, Dünya Savaşı ve işgal yılları inşaatın durmasına neden olmuştur. 1922’den sonra özellikle sinemanın inşası ele alındı ve o zamana kadar birikmiş olan 23.000 TL ve sinemanın işletmesinin altı yıllık kira karşılığı 45.000 TL’nı üstlenen İpekçi kardeşlerin yardımı ile Milli Sinema ( Elhamra Sineması ) 1926 yılında hizmete açılmıştır. Bu arada, Bahribaba parkında kütüphane arsası belediyece kamulaştırılmıştır, elde edilen gelir ile yangın yerinde alınan arsaların satışı sonucunda toplanan 92.212 TL ile de kütüphanenin inşaatına geçilmiştir. İzmir Milli Kütüphane 29 Ekim 1933’de Cumhuriyet’in onuncu yıl şenliklerinde hizmete açılmıştır. Neo-Klasik tarzdaki Milli Sinema ve Milli Kütüphane’nin projeleri Vali Rahmi (Arslan) Bey tarafından 1909'da Sanayi-i Nefise Mektebi’nden (daha sonraki Güzel Sanatlar Akademisi) mezun olmuş olan kolordu mimarı Tahsin Sermet’e yaptırılmıştır. Yıllarca milli kütüphaneye bağlı olarak çalışan ek bina, Elhamra Sineması olarak İzmirlilerin belleğine yerleşti. 1980’den sonra İzmir Devlet Opera ve Balesi’ne verilmiştir.
c) Beyazıt Devlet Kütüphanesi
İstanbul Üniversitesi, Beyazıt Camii ve tarihi Sahaflar Çarşısı arasında, Beyazıt Meydanı’na bakan tarihî binada 1884 yılından beri hizmet veren Beyazıt Devlet Kütüphanesi, devlet eliyle kurulan ve oluşum şartları bütün ayrıntılarıyla bilinen ilk kütüphanemizdir. Kuruluşunun üçüncü yılında kitap sayısı 4164, otuzuncu yılında ise 23.320’e ulaşan bu kütüphanenin önemi, Türkiye’ye matbaanın girişinden Harf Devrimi’ne kadar geçen 200 yılda 40 bin kadar kitap basıldığı göz önüne alınırsa, daha iyi anlaşılacaktır.
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, koleksiyonunda, 11 bin 120 adedi yazma olmak üzere 40 bin’in üstünde nadir eser, 26 bin çeşit dergi, Türkiye’de çıkan bütün gazeteler, 500 bini aşkın yeni harfli kitap, harita, afiş, banknot, nota, posta kartı, pul, plak, ses kaseti, CD, film olmak üzere dünyanın sayılı, Türkiye’nin ise en önemli kütüphanelerinden biri konumuna ulaşmıştır.
d) Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi
Meclis Kütüphanesinin tarihi Osmanlı parlamentoları olan ‘Meclis-i Ayan’ ve ‘Meclis-i Mebusan’a kadar uzanmaktadır.
1916 yılında Meclis-i Mebusan İçtüzüğü’nde yapılan bir düzenlemeyle Kütüphane, idari teşkilat içerisinde özel bir komisyona bağlı bir hizmet olarak yer almıştır.
23 Nisan 1920 tarihinde açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin de hemen ilk döneminde yaptığı hizmetlerden biri de Meclis Kütüphanesini resmen kurmak olmuştur.
Dr. Mazhar (Germen) Bey, kütüphanenin kurulması ve bunun için bütçeden ödenek ayrılması hususundaki önergesi ile bu girişimin önderliğini yapmıştır. Önerge 28 Eylül 1920 tarihinde kabul edilmiştir.
Konuyla ilgili olarak, beş kişilik kütüphane komisyonu oluşturulmasıyla TBMM Kütüphanesi resmen kurulmuştur.
2- Üniversite Kütüphaneleri
Ülkemizde en eski üniversite kütüphanelerinden birisi, 1934’te yasal statüye kavuşturulmuş olan İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’dir. Bundan başka eski ve zengin kitaplığa sahip Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi gelmektedir. Bu gün sayısı yetmişe varan üniversitelerimizin hepsinde kütüphane vardır. Birçokları zengin kitaplıklarıyla öğrencilerine hizmet vermektedir.
3- Halk Kütüphaneleri
Bu kütüphanelerin çoğunluğu Kültür Bakanlığı emri altında çalışmaktadır. Her meslekten okuyucuya hizmet verirler, yurt düzeyinde sayıları yüzün üzerindedir. Her kütüphanede olduğu gibi bu kütüphaneler de, halkımızın okuması, bilgilenmesi için uğraşıyorlar.
4- Okul Kütüphaneleri
Okullarda çalışan öğretmenlerin ve okuyan öğrencilerin her türlü gereksinimine açık olan kütüphanelerdir. Bu kütüphaneleri görevli öğretmenin sorumluluğunda öğrenciler yönetirler.
5- Özel Konulu Kütüphaneler
Bu kütüphaneler, özel konuları içeren kitap ve dokümanların biriktirildiği kütüphanelerdir. Bu kütüphanelerden belirli meslek sahipleri ve endüstri kuruluşları yararlanırlar.
Bunların dışında evlerde oluşturulan kitaplıklar gelir ki, onlardan ancak sahibi ile ev halkı yararlanır. Bu tür kitaplıklar genelde ya halk kütüphanelerine ya da üniversite kütüphanelerine bağışlanırlar.